Czym były hiszpańskie zwierciadła książąt?

Począwszy od czasów panowania kastylijskiego króla Alfonsa X Mądrego na Półwyspie Iberyjskim obecny był gatunek prozy sapiencjalnej określany mianem speculum regale, albo speculum principum, co można przetłumaczyć jako zwierciadło książąt. Nazwa ta doskonale wskazuje na to, czym takowe dzieła były, a mianowicie były to utwory parenetyczne, które poprzez prezentację odpowiednich przykładów i argumentacji na rzecz godnego postępowania miały na celu kształtowanie odbiorcy, w domyśle przedstawiciela elity politycznej i intelektualnej na człowieka charakteryzującego się odpowiednimi cnotami. Założenie, że publikacja przekazująca wiedze może przyczyniać się do poprawy kondycji moralnej człowieka wynikało z intelektualizmu etycznego, tzn. zapoczątkowanego przez Sokratesa poglądu, że najlepszą drogą do stania się dobrym człowiekiem jest zdobycie wiedzy o cnocie. Pierwszym zwierciadłem książąt obecnym w Kastylii był przekład zbioru opowiadań pt. ,,Kalila i Dimna”, które już w samej konstrukcji fabularnej są nauką skierowaną przez mędrca Bidpaiego do króla Dabschelima i w kostiumie zwierzęcym ukazują charakterystykę dobrego monarchy. Później powstawały również oryginalne, hiszpańskie zwierciadła książąt takie jak ,,Castigos y conseyos a su hijo” czy ,,El conde Lucanor” autorstwa Juana Manuela, wnuka króla Ferdynanda III Świętego i bratanka Alfonsa X Mądrego¹.

Najpopularniejsze i najbardziej złożone tego typu pisma stworzono jednak w XVI i XVII wieku, a do najcelniejszych przykładów zaliczyć można ,,Zegar monarchów” Antonia de Guevary (1529), ,,Politykę Bożą” Francisca de Queveda (1626) i ,,Idea de un príncipe político cristiano” Diega de Saavedry Fajardo (1640). Wszystkie one łączą w sobie elementy neostoickie (zwłaszcza przekonywanie o konieczności pogodzenia się z tym, że niezależnie od starań monarchy na państwo mogą spaść klęski, które należy przyjmować z godnością), tomistyczne (sposób postrzegania władcy jako tego, który w swym królestwie ma panować sprawiedliwie i godziwie, jak Bóg we wszechświecie) oraz antymachiavelliczne (racja stanu podporządkowana zasadom moralności, a nie jako najwyższa wartość, tzn. koncepcja ,,dobrej racji stanu”). Są podręcznikami sprawowania władzy mającymi wpoić czytelnikowi cnoty jakimi powinien się charakteryzować prawdziwy mąż stanu (jest to przede wszystkim sprawiedliwość łączona z łagodnością, męstwo i umiarkowanie) a po części również traktatami filozoficzno-politycznymi o powinnościach monarchy oraz o poprawnym urządzeniu spraw państwa.

Autorzy w znacznej mierze powielali w nich twierdzenia zawarte w traktacie ,,O królowaniu” św. Tomasza z Akwinu zarówno pod względem ideowym, jak i retorycznym. Podobnie, jak Akwinata twierdzili, że prawdziwy monarcha różni się od tyrana zwłaszcza pod tym względem, że ten pierwszy działa na korzyść swego ludu, a drugi – swoją. Przyznawali poddanym prawo do buntu przeciwko tyranowi i ostrzegali władców, że bunt jest naturalną konsekwencją tyranii, choć zwłaszcza Francisco de Quevedo dostrzegał szereg kwestii problematycznych związanych z buntem i tyranobójstwem począwszy od tego, że ewentualny następca może być gorszy niż tyran (co skądinąd też było wspominane w XIII wieku przez św. Tomasza), skończywszy na tym, że wbrew opiniom jakiejś grupy ludzi postrzeganie kogoś jako tyrana może być nieuzasadnione, zatem bunt powinien być poparty czymś więcej niż subiektywne przekonaniem, co stanowiło sprzeciw wobec tez głoszonych przez bardziej probuntowniczych autorów takich, jak Juan de Mariana, który przyznawał prawo do tyranobójstwa ,,każdemu pojedynczemu poddanemu, sugerując jedynie uprzednie podjęcie próby zgromadzenia ludu albo (jeżeli to okazałoby się niemożliwe) uzyskanie porady od wykształconych i poważnych ludzi”². Tego typu kwestiom związanym z tyranobójstwem de Quevedo poświęcił odrębny traktat pt. ,,Dyskurs o Marku Brutusie” (którego przekład na język polski zostanie opublikowany na stronie ,,Miscellanea Litteraria” najpóźniej na początku 2023 roku).

Jednocześnie w niektórych fragmentach zwierciadeł książąt, zwłaszcza u Saavedry Fajardo można dostrzec pewne przekształcania motywów charakterystycznych dla renesansowej recepcji antyku zaistniałe pod wpływem podejścia jakie do świata miał człowiek epoki baroku. Autor ,,Idea de un príncipe político cristiano” nawiązuje na przykład do kalokagatii, a mianowicie przekonania, że piękno idzie w parze z dobrocią moralną, zwraca uwagę na to, że tak może być, ale w praktyce częstokroć pozytywne postrzeganie kogoś przez innych wynikające z samej urody może zepsuć osobowość daną jednostkę i doprowadzić ją do upadku. Zestawienie piękna z klęską, nietypowe dla autorów nawiązujących do kalogatii wynika z przekonania charakterystycznego dla hiszpańskich autorów, że czytelnika należy zaskoczyć, co było główną zasadą konceptyzmu obecnego głównie w poezji, z którą nurt ten najczęściej jest łączony, ale także w traktatach filozoficzno-politycznych, a jednocześnie jest nawiązaniem do charakterystycznych dla epoki baroku motywów wanitatywnych. Ma ukazać kruchość i przemijalność tego, co doczesne, na którą wskazuje już sama konstrukcja traktatu Saavedry ukształtowanego tak, jak życie ludzkie, a mianowicie pierwsze rozdziały poświęcone są wychowaniu, a ,,Ukoronowanie dzieła” – w znacznej mierze przemijaniu i potrzebie zostawienia dobrej pamięci po sobie.

Warto przy tym zwrócić uwagę na to, że zwierciadła książąt, z racji, że w założeniu są pismami o charakterze parenetycznym zawierają stosunkowo niewiele oryginalnych przemyśleń samych autorów. Wpisane w nie są raczej opinie charakterystyczne dla wielu ludzi XVI i XVII wieku uznawane przez autorów za godne upowszechnienia, na przykład przekonanie o tym, że monarcha (lub też szerzej przedstawiciel elity) powinien górować nad ludźmi niższymi od niego stanem przede wszystkim swymi cnotami (a wszystko inne powinno mieć mniejsze znaczenie), co Melchior de Santa Cruz, autor popularnego w ostatnich dekadach XVI wieku i w wieku XVII zbioru anegdot pt. ,Floresta española de apotegmas y sentencias, sabia y graciosamente dichas, de algunos españoles” (I wyd. 1576) przedstawił w następujący sposób przywołując postać XV-wiecznego kastylijskiego monarchy Henryka IV:

 

Pewien arystokrata zapytał króla, Henryka IV [kastylijskiego], dlaczego ten nie ubiera się wytwornie i nosi tanie ubrania. Monarcha odpowiedział: „Król ma górować nad swymi poddanymi nie za pomocą swych szat, ale cnót”³.

 

a Francisco de Quevedo podobną myśl ujął nieco prościej w formie zasady:

 

Sługa niechaj zna, żeś się panem z zasługi urodził, nie z ojca⁴.

 

Z wizerunkiem monarchy oraz opiniami o nim wiążą się również relacje między władcą a poddanymi (a w szczególności doradcami), które były szczególnie ważną kwestią dla autorów zwierciadeł książąt, zdających sobie sprawę, że sprawowanie najwyższej władzy może, albo wprowadzić kogoś w pychę i doprowadzić do braku konsultowania się z kimkolwiek, albo wręcz przeciwnie – do stwierdzenia, że nie w sposób podołać obowiązkom i trzeba scedować je na kogoś innego. Tutaj w szczególności Francisco de Quevedo biorąc pod uwagę problemy czasów sobie współczesnych, a mianowicie zjawisko faworytyzmu, czyli rezygnacji przez hiszpańskich monarchów z osobistego sprawowania władzy i oddawania prerogatyw pierwszym ministrom zwracał uwagę na to, że prawdziwy król musi osobiście podejmować decyzje i argumentował to na dwa sposoby. Po pierwsze król podobnie, jak Chrystus swych uczniów, powinien wieść za sobą swych poddanych, a po drugie monarcha, który tego nie czyni i pozwala się prowadzić innym staje się bardziej podobny do ślepca prowadzonego przez przewodnika niż do króla.

Obok cech wspólnych, każde zwierciadło książąt ma także pewne elementy charakterystyczne tylko dla niego. W ,,Zegarze monarchów” jest ich najmniej. Mamy tutaj oparcie konstrukcji na życiu jednej postaci – Marka Aureliusza, czyli filozofa na tronie oraz szczególne podkreślenie kwestii poprawnych relacji między królem a jego otoczeniem⁵. ,,Polityka Boża” de Queveda jest o wiele bardziej skomplikowana. W jej centrum jako przykład do naśladowania stoi sam Bóg, wszakże zgodnie z założeniem św. Tomasza panuje on nad światem tak, jak monarchowie powinni rządzić swoimi królestwami, a w myśl przekonań ludzi XVII wieku w Biblii zawarte są uniwersalne zasady dotyczące tego w jaki sposób władca ma władać (później w oparciu o to samo założenie we Francji swą ,,Politique Tirée de l’Écriture Sainte” napisał Jacques Bossuet). Nieuniknione stają się tutaj zatem o wiele częstsze niż w innych zwierciadłach książąt odwołania do teologii, ale najbardziej charakterystyczną rzeczą jest ton w jakim napisane jest to dzieło zaczynające się od przedmowy ,,Do ciemnych doktorów, którzy szczypają, a nie czytają” będącej świadectwem problemów jakie napotkał autor chcąc je opublikować. Jest również przestroga skierowana do tych, którzy nie słuchają wynikających z Pisma Świętego zaleceń:

 

Dusze, które Chrystus Pan odkupił krwią swoją i przykładem, i nauką wyniósł, lekceście sobie uważyli. Weźmiecie prędko zapłatę, taką jaką biorą konfederaci przeciwko Bogu, i karać was będą jako rebelianty. Uprzedzi zatem karanie koniec wasz i ze snu wzbudzi prezumcyja wasze. Zapalczywość Boża przy karaniu waszym wystawi eksperencyję dla drugich, którzy po was następują.

Będziecie mieć imię od tyraństwa i tak jako tyranów pójdzie pamiątka wasza na potomne czasy, hańbiąc i osławiając kości wasze i po historiach będą z was brać przykłady wzgorszenia.

Bądźcie posłuszni mądrości, która usta otworzywszy przez Salomona poczyna do was mówić głosem wielkim: Miłujcie sprawiedliwość, którzy się mię sądzicie. Naśladujcie Chrystusa i gdy książeczkę moją czytacie, jego słuchajcie, albowiem ja w tej książce mówię takim piórem, które stoi za języków wiele⁶.

Tymi ludźmi w założeniu de Queveda jest znaczna część urzędników, którzy wielokrotnie są krytykowani przez autora ,,Polityki Bożej”. Zwraca on uwagę zarówno na istnienie złych, niesprawiedliwych sędziów:

 

Sędzia, gdy grzeszy, zasłużył na wszystkie kary […] mniej złego robią zbrodniowie niż zły sędzia. Jakakolwiek kara wystarczy na złodzieja i mężobójcę, wszystkie nie wystarczą na sługę sprawiedliwości. Sędzia zły, karząc złego, daje wzgardzenie z siebie. Zły urzędnik grzbiet zbrodniarzom trzyma i obmawia złoczyńców z winy, dobry zaś hamuje i na munsztuk bierze chciwości wyuzdane⁷.

jak i w innych swych pismach daje wyraz pogardy wobec nieuczciwości stanu urzędniczego, a w przeciętnych jego przedstawicielach widzi ludzi mniej godnych nawet od diabła, czego świadectwem jest fragment jednego z napisanych przez de Queveda ,,Snów” (łączących w sobie humor z refleksjami o charakterze moralnym), a mianowicie ,,Alguacila [urzędnika] przez diabła opętanego”, w którym tytułowy diabeł mówi:

Nie człowiek [to], tylko alguacil. Uważajcie, co mówicie, bo z pytania jednego i z odpowiedzi widać, że mało co wiecie. A wiedzieć wam trzeba, że my, diabli, w alguacilów wstępujemy pod przymusem i niechętnie, dlatego też słuszniej byłoby nazwać mnie demonem opętanym przez alguacila niż odwrotnie. Łatwiej też i bez żadnego przyrównania ugodzić się ludziom z nami niż z tamtymi, bo my uciekamy przed krzyżem oni zaś go jako narzędzia do złych czynów używają. Prawda, że nasze więzienie jest gorsze i jak chwycimy kogoś, to na zawsze, któż jednak zaprzeczy, że diabli i alguacile ten sam proceder uprawiają? Gdy bowiem dobrze rzecz całą rozważyć, my staramy się o potępienie ludzi i alguacile także. My zabiegamy stale, by nie brakowało złych narowów i grzechów w świecie, a i alguacile tego chcą i dbają o to z większą jeszcze skwapliwością , bo im to potrzebne, by się przy życiu utrzymać, a nam chodzi tylko o towarzystwo. I cięższa tu wina alguacilów niż nasza, bo tamci szkodę czynią ludziom, takim samym jak oni, stworzeniom ze swego gatunku, a my nie, jako anioły, które utraciły łaskę […] Zmiłuj się nada mną i wydostań mnie z ciała tego obwiesia, bo jestem diabłem wysokiej kategorii, toteż moja reputacja w piekle wielce ucierpi na tym, żem tu w złej kompanii przebywał⁸

Z kolei ,,Idea de un príncipe político cristiano” jest nowatorska przede wszystkim pod względem formalnym. Zwierciadła książąt w Hiszpanii wcześniej nie przybierały formy księgi emblematycznej w jaką ujął swój traktat Saavedra, a jednocześnie mamy tutaj najwięcej odwołań do samej filozofii politycznej (w szczególności koncepcji wojny sprawiedliwej z nawiązaniami do Hugona Grocjusza), która we wcześniejszych traktatach odchodziła na dalszy plan oraz nawiązań o charakterze kulturowym zarówno do historii, jak i Biblii, czy mitologii grecko-rzymskiej.

W założeniu zwierciadła książąt miały pełnić rolę podręczników sprawowania władzy. Trudno jednak stwierdzić, jak duża była ich rola w wychowaniu następców tronu. ,,Idea de un príncipe político cristiano” Saavedry Fajardo była dedykowana hiszpańskiemu infantowi, Baltazarowi Karolowi, ale dedykacje dla członków rodziny królewskiej były w epoce dość częstą praktyką i nie świadczą o tym, że poszczególne publikacje rzeczywiście były przez nich czytane. Jest natomiast pewne, że hiszpańskie zwierciadła książąt zdobyły sporą popularność w całej Europie o czym świadczą kolejne przekłady. Traktat Saavedry był przetłumaczony między innymi na języki francuski, angielski, czy włoski. Hiszpańskie zwierciadła książąt były znane także w Rzeczypospolitej i za jej wschodnią granicą (w Rosji, gdzie ,,Idea de un príncipe político cristiano” miała być wykorzystywana w edukacji Aleksego, syna Piotra Wielkiego). Jednocześnie ,,Zegar monarchów” (w połowie XVIII wieku) i ,,Polityka Boża” (w roku 1633) były tłumaczone również na język polski, a dzieło Saavedry Fajardo znane było poprzez wersję łacińską między innymi Stanisławowi Herakliuszowi Lubomirskiemu, który wysoko je cenił, co wyraził w ,,Rozmowach Artaxesa i Ewandra”:

 

Saavedra Emblematy swoje przy politycznej nauce wysokim, także przecie i uczonym trybem nad innych światu podał, że go nikt jeszcze w tej profesji nie zwyciężył”⁹.

Przekłady opisywanych traktatów na język polski:

1. Guevara A. de, Zegar monarchów, tłum. A.F. Roszkowski, Wilno 1783 (znanych jest też kilka wcześniejszych wydań, najstarsze z lat 50. XVIII wieku).
2. Quevedo F. de, Polityka Boża, s.l. 1633.

Polskojęzyczne opracowania poświęcone hiszpańskim zwierciadłom książąt:

1. Perlikowski Ł., Etyka polityki monarchistycznej w doktrynie Antonia de Guevary, ,,Dialogi Polityczne”, 2021, nr 31, s. 7-18.
2. Rosiński P., Obrazy emblematyczne w kościele Cystersów w Sulejowie, ,,Kieleckie Studia Teologiczne” 2002, nr 1/2.
3. Śrama M., Francisco de Quevedo. Poeta i filozof polityczny, ,,Dialogi Polityczne”, 2021, nr 31, s. 193-210.
4. Śrama M., Instytucja monarchii w instytucji polityczno-filozoficznej Diega de Saavedry Fajardo, 2021, nr 31, s. 89-110.
5. Śrama M., Wychowanie do rządzenia, czyli rzecz o hiszpańskich zwierciadłach książąt, [w:] Studia z historii i kultury krajów języka hiszpańskiego. Refleksje młodych hispanistów, red. M. Karkut, Lublin 2020, s. 96-109.

Obszerne wzmianki również między innymi w:

1. Baczyńska B., Historia literatury hiszpańskiej, Warszawa 2014.

2. Pelc J., Obraz, słowo, znak, Wrocław 1973.

3. Pelc J., Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków 2002.

4. Rio A. del, Historia literatury hiszpańskiej, t. 1: Od początków do 1700 roku, tłum. K. Piekarec, Warszawa 1976.

Przypisy: