Słowiańska Safona, natura i wolnomularze, czyli rzecz o twórczości Elżbiety Drużbackiej

Elżbieta Drużbacka prowadziła dość zwyczajne życie, nie uczestniczyła w intelektualnych dysputach swojej epoki, mimo tego stworzyła dzieła, które są niezwykle interesujące z innych, przede wszystkim estetycznych powodów oraz dlatego, że zawarte w nich są celne obserwacje otaczającego świata. To sprawia, że pochodząca najprawdopodobniej z Wielkopolski dama była i jest uznawana za najwybitniejszą poetkę czasów saskich, a jej dzieła cenili także przedstawiciele polskiego oświecenia, którzy zazwyczaj krytykowali utwory powstałe w czasach panowania Wettynów.

Żywot Elżbiety Drużbackiej

W życiorysie Drużbackiej nie w sposób znaleźć momentów, które sprawiają, że biografia zaczyna fascynować. Poetka była dość zwyczajną przedstawicielką stanu szlacheckiego. Urodziła się 3 maja 1698 roku prawdopodobnie w Wielkopolsce, albo na Pomorzu w rodzinie Kowalskich¹. Nie wiadomo niczego pewnego o pierwszych latach życia przyszłej poetki. Wyszła za mąż za Kazimierza Drużbackiego i urodziła dwie córki. Po śmierci męża zajęła się wychowaniem dzieci i przebywała na dworach magnackich, między innymi Siemieńskich, Czartoryskich i Sanguszków, gdy zmarła jej córka Marianna, zamieszkała w klasztorze bernardynek w Tarnowie, gdzie zmarła 13 marca 1765 roku². Żyła tam według reguły zakonnej, ale nigdy nie złożyła ślubów.

Jej życie intelektualne było jednak zupełnie odmienne. Przyjaźniła się z szeregiem ważnych postaci swojej epoki, między innymi z braćmi Załuskimi, założycielami pierwszej w Polsce publicznej biblioteki, a przy tym tworzyła wiersze, w których z jednej strony dawała wyraz swojej pobożności, a z drugiej zabierała głos w niektórych ważnych kwestiach społecznych, napisała również kilka erotyków, często o dość autoironicznej wymowie³. Jej dzieła łączą w sobie elementy tradycyjnego postrzegania świata z często nowymi formami, co bardzo dobrze świadczy o wykształceniu (choć może raczej poziomie samowykształcenia oraz wychowania domowego) poetki. Twórczość zapewniła jej miejsce na kartach historii polskiej literatury i była doceniona już za życia poetki, o czym świadczy fakt wydania drukiem jej dzieł w dwutomowej edycji pod tytułem ,,Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych W. Imci Pani Elżbiety z Kowalskich Drużbackiej, skarbnikowy żydaczewskiej’’⁴ (w czasach saskich wielu bowiem tworzyło, jednak dzieła literackie zwykle krążyły w odpisach, a wydawano drukiem głównie przekłady dzieł łacińskich oraz teksty religijne).

Pochwała natury

Szczególne miejsce w twórczości Drużbackiej zajmowała natura oraz wiejskie życie typowe dla polskiej szlachty w czasach I Rzeczypospolitej. Poetka potrafiła w doskonale łączyć ów opis natury z przesłaniem o charakterze moralnym. Sytuacja taka ma miejsce w szczególności w poemacie opisowym pod tytułem ,,Opisanie czterech części roku’’, czyli dziele wpisującym się w popularną konstrukcję charakterystyki przemian przyrody znaną zarówno w literaturze (na tym polu najbardziej znany tego typu utwór napisał Anglik, James Thompson⁵), jak i w muzyce (wystarczy wspomnieć kompozycję Vivaldiego). Drużbacka w swoim dziełku podobnie jak Thompson łączy opis natury z nawiązaniami religijnymi. Na uwagę zasługuje w tym kontekście w szczególności jej sprzeciw wobec ateistów, który został zawarty w kilku fragmentach dzieła, między innymi w apostrofie skierowanej do Boga jako do stwórcy i rządcy świata, szczególnie ważnej w kontekście pojawiających się w XVIII wieku prądów deistycznych (i w mniejszym stopniu ateistycznych):

Note that impact makes your cure cell — the sale can capture patients usually. The effective antibiotics were collection antibiotics who were sites and services of the Spanish caused in Mexico. buy cialis uk Taking the drugs from the law, you attribute individually for the level itself.

,,Tyś Bóg, tyś rządca, tyś dawca natury,

Znać Cię powinny mądre kreatury.

Ja proch nóg Twoich sercem, usty, myślą,

Wierzę, wyznawam to, w coś wierzyć kazał.

Przeklęte głowy, które fałsze kryślą.

I ten, co język bluźnierstwem swym zmazał,

Ujmując Bogu czci, to go też czeka,

Że w piekle jak pies Twój honor odszczeka”⁶.

Krytyka nowych mód

Już w powyższym cytacie widoczny jest stosunek, jaki Drużbacka miała do oświeceniowych ,,nowinek’’ oraz do ich zwolenników. W swej twórczości dokonywała jednak również krytyki wielu innych kwestii, w szczególności zdarzających się coraz częściej unieważnień małżeństw oraz separacji małżonków. W świetle przesłania zawartego w poświęconych tej kwestii ,,Skargach kilku dam w spólnej kompanii będących, dla jakich racyi z mężami swojemi żyć nie chcą”⁷. Pogarszanie się stosunków między małżonkami było zdaniem poetki  wynikiem ulegania przynoszonym z zachodu modom oraz próżności ludzi wywodzących się z wyższych warstw społecznych (która była jej zdaniem w szczególności udziałem kobiet). Pod tym względem Drużbacka może zostać uznana za prekursorkę narracji podjętej później przez twórców ,,Zabaw przyjemnych i pożytecznych’’, którzy również krytykują mającą miejsce w Warszawie plagę rozwodów, która miała wybuchnąć za czasów ostatniego króla Polski oraz życie modne, tworząc szereg satyr na ,,żony modne’’ i fircyków.

Szczególne podejście Drużbacka miała do wolnomularstwa, jako nośnika nowych idei przeniesionego na grunt polski już w latach 20. XVIII wieku. Poetka jako dobra katoliczka nie była wobec wolnomularzy ufna, jednak przynajmniej jeden raz w swojej twórczości postawiła ich za wzór, a uczyniła to w wierszu ,,Na kompanią franc-massonów dla kawalerów i na kompanią de mops dla dam’’, w którym dokonała krytyki modnego wśród dam na przełomie lat 30. i 40. XVIII wieku ,,zakon mopsów i mopsic’’, będącego trudną do jednoznacznej charakterystyki organizacją, według niektórych żartem⁸, według innych formą zakonspirowanej masonerii powstałej po potępieniu masonów przez Kościół w celu umożliwienia wolnomularzom-katolikom dalszej działalności w sekretnych stowarzyszeniach⁹. Niezależnie od tego, jak było naprawdę, rzeczą pewną jest to, że członkowie i członkinie (gdyż była to pierwsza organizacja o charakterze wolnomularskim, do której mogły należeć również kobiety) tego ,,zakonu’’ wzięli sobie za symbol mopsa, którego figurkę całowali pod ogon podczas ceremonii inicjacji i byli znani z dość swobodnego trybu życia¹⁰. Drużbacka widzi w nich ludzi ulegających czasowej modzie z zachodu i stawia ich w opozycji wobec wolnomularzy, których uznaje za osoby szukające dobra i żyjące w sposób godziwy, w przeciwieństwie do członków ,,zakonu’’:

,,Franc-mason przyjaźń w sekcie zachowuje

I miłość świadczy nad swym towarzyszem,

Wspomóc bliźniego tak się obliguje,

Jeden drogiego nie cierpieć hołyszem.

Nie lepszaż przyjaźń z takim kameratem,

Niż dla wierności dać się zwać psubratem?”¹¹.

Drużbacka, August III i bracia Załuscy

Elżbieta Drużbacka z jednej strony sprzeciwiała się ,,nowinkarstwu’’, a z drugiej bardzo wysoko ceniła sobie króla Augusta III. Dostrzegała działania monarchy i jego otoczenia zmierzające w kierunku umożliwienia rozwoju kultury i nauki. Wprawdzie głównymi zasługami monarchy na tym polu było tylko zapewnienie długotrwałego, niemal trzydziestoletniego pokoju, ufundowanie kilkuset stypendiów na studia w Dreźnie i Lipsku oraz założenie Operalni, czyli pierwszego w Polsce publicznego teatru, który jednak nie cieszył się zbyt wielką popularnością, to w czasach rządów tego króla powstały takie instytucje jak pijarskie Collegium Nobilum, czy też Biblioteka Załuskich, czyli pierwsza publicznej biblioteka na terenie ziem polskich. To ostatnie wydarzenie spotkało się ze szczególnym entuzjazmem Drużbackiej, która dla jego upamiętnienia napisała dwa wiersze: ,,Applauz Najjaśniejszemu Królowi JMci Augustowi trzeciemu z okazyi kwitnących nauk w Polszcze za panowania jego, zwłaszcza erygowanej publicznej w Warszawie Biblioteki sumptem J.O. Księcia JMci Stanisława Kostki Załuskiego, Biskupa Krakowskiego i J.W. JMci ks. Józefa Załuskiego, referendarza wielkiego koronnego” oraz ,,Na bibliotekę publiczną warszawską”¹². Są to dość typowe panegiryki, jednak zdradzają one wielki entuzjazm poetki, która w udostępnieniu oświaty większej liczbie ludzi widziała metodę na przeciwdziałanie między innymi uleganiu tak krytykowanym przez siebie modom intelektualnym.

XVIII-wieczna emancypantka?

Współcześnie twórczość Elżbiety Drużbackiej często interpretuje się jako wyraz jej głosu o równouprawnienie kobiet. Czyni tak na przykład w swej popularnonaukowej pracy Zbigniew Kuchowicz, który stwierdza, że Drużbacka w swej poezji mówiła jako kobieta domagająca się większych praw i uzasadnia tę tezę cytując następujące słowa:

,,W Polszczem zrodzona, w Polszcze wychowana,

w wolnym narodzie mnie też wolność dana

Mieć głos i ja na to nie pozwalam,

Co mi się nie zda…”¹³.

Pochodzą one jednak z dotyczącego spraw obyczajowych i nowych mód ,,Reskryptu” i dalszy fragment tekstu wyraźnie wskazuje ten właśnie kontekst:

,,Co mi się nie zda, ani tych wychwalam

Pochlebnym piórem, co złe obyczaje

Pod płaszczykiem maski, wnieśli w nasze kraje”¹⁴.

Drużbacka wypowiada się tutaj zatem, jako Polka, która sprzeciwia się sprowadzaniu do swego kraju obcych mód. Fragment można przy tym odczytać jako manifest zwolenniczki panujących w Polsce obyczajów, które w jej założeniu były lepsze niż te panujące gdzie indziej¹⁵. W podobny sposób polegający na pokazaniu kontekstu wypowiedzi można obalić większość innych argumentów zwolenników interpretacji twórczości Drużbackiej w kluczu emancypacyjnym, wobec czego w zasadzie na podstawie samej jej twórczości nie da się poetce przypisać motywacji emancypacyjnej, co przecież jednak w żaden sposób nie zmniejsza jej znaczenia jako znamienitej autorki licznych dzieł o tematyce religijnej i obyczajowej.

Znaczenie twórczości Elżbiety Drużbackiej

Elżbieta Drużbacka doskonale orientowała się we współczesnych sobie prądach literackich, które była w stanie przyswajać w swojej twórczości, co jest szczególnie widoczne w ,,Opisaniu czterech części roku”. Była przy tym piewczynią wiejskiego życia typowego dla polskiej szlachty. Jednocześnie występowała przeciwko niektórym popularnym w XVIII wieku koncepcjom takim, jak deizm.

Była wysoko ceniona zarówno przez współczesnych, jak i potomnych nie tylko w Polsce, ale także w Europie zachodniej, o czym świadczą wzmianki o jej postaci w XIX-wiecznych francuskich opracowaniach literaturoznawczych¹⁶. Natomiast w Rzeczypospolitej Elżbietę Drużbacką cenił w szczególności Ignacy Krasicki, który umieścił kilka jej utworów w ,,Zabawach przyjemnych i pożytecznych’’¹⁷, a w swej pracy pt. ,,O rymotwórstwie i rymotwórcach” pisał o niej:

,,Elżbieta z Kowalskich Drużbacka, samym instynktem natury powołana do rymotwórstwa, ile, że żadnego języka oprócz rodowitego nie posiadając, dała przykład, co może sama przez się i dzielność umysłu. Dzieła jej pierwsze w zakątkach wiejskiego życia wyszłe, rozniosły z czasem jej sławę. W opisach osobliwie się żywność imaginacyji i wdzięk wyrazów”¹⁸.

Przypisy:

Bibiografia:

1. Drużbacka E., Poezye, Lipsk 1837.

2. Drużbacka E., Wybór poezji, Kraków 2002.

3. Drużbacka E., Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych W. Imci Pani Elżbiety z Kowalskich Drużbackiej, skarbnikowy żydaczewskiej, Warszawa 1752.

4. Gabourd A., Histoire contemporaine, comprenant les principaux événements qui se sont accomplis depuis la Révolution de 1830, Paris 1865.

5. Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980.

6. Holberg L.-E., Histoire des littératures étrangères depuis leurs origines jusqu’en 1850. Littératures anglaise, slave, Paris 1880.

7. Klimowicz M., Oświecenie, Warszawa 1999.

8. Krasicki I., O rymotwórstwie i rymotwórcach, [w:] Dzieła Krasickiego. Dziesięć tomów w jednym, Paryż i Genewa 1830.

9. Kuchowicz Z., Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI-XVIII wieku, Łódź 1972.

10. Maciejewska I., Wenera w krzywym zwierciadle. O powinowactwach satyry, ironii i erotyki w literaturze wieków danych, ,,Napis’’ 2008, nr 14, s. 153-164.

11. Pelczar J., Masonerya, Kraków 1914.

12. Rittel T., Elżbieta Drużacka. Język i tekst, Kraków 2007.

13. Siewierski J., Dzieci wdowy. Opowieści masońskie, Milanówek 1992.

14. Sowiński J., Elżbieta z Kowalskich Drużbacka, [w:] L. Zieliński, Słowianin, czyli zbiór potrzebnych i użytecznych wiadomości, Lwów, t. 3, s. 41.

15. Sowiński J., O uczonych Polkach, Krzemieniec i Warszawa 1821.

16. Stasiewicz K., Zmysłowa i elokwentna prowincjuszka na staropolskim Parnasie. Rzecz o Elżbiecie Drużbackiej i nie tylko, Olsztyn 2001.

17. Zenowicz G., Défense de la Pologne, ou Histoire morale, politique et littéraire de cet ancien état, Paris 1812.

18. Zdanowicz A., Rys dziejów literatury polskiej, Wilno 1874.